به گزارش خبرنگار زمان اقتصاد، در دهه‌های اخیر، فرار مالیاتی، به یکی از بزرگ‌ترین معضلات نظام‌های اقتصادی جهان تبدیل شده است؛ این موضوع نه فقط یک مشکل مالی، بلکه یک چالش ساختاری است که ریشه در موارد متعددی مانند اقتصاد غیررسمی، فساد و قوانین دارد. معضلی که تاثیر منفی آن بر منابع عمومی و خدمات عمومی غیرقابل انکار است.
فرار مالیاتی به عنوان یک معضل اقتصادی، اثرات مخربی بر اقتصاد کشورها از جمله کشور ایران دارد. این پدیده منجر به کاهش درآمدهای دولت، افزایش کسری بودجه، نابرابری اقتصادی و کاهش اعتماد عمومی به نظام مالیاتی می‌شود.
نظام مالیاتی ایران، متشکل از مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم، نقشی حیاتی در تأمین بودجه دولت ایفا می‌کند. با این حال، وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و مشکلات ساختاری، این نظام را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. فرار مالیاتی گسترده، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین موانع در مسیر تحقق درآمدهای مالیاتی مطرح است. بخش قابل توجهی از فعالیت‌های اقتصادی در ایران از شمول مالیات خارج هستند.
در خصوص چرایی وقوع فرار مالیاتی در کشور عوامل متعددی اثرگذار هستند. به عنوان نمونه، فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی که عموماً از دید دولت پنهان هستند، سهم قابل توجهی در فرار مالیاتی دارند. این فعالیت‌ها اغلب در بخش‌های غیرشفاف و بدون نظارت اقتصاد انجام می‌شوند. نظام مالیاتی نیز در شناسایی و ثبت‌نام همه فعالان اقتصادی با مشکلاتی روبرو است و این مسئله باعث می‌شود که بخش قابل توجهی از درآمدها و فعالیت‌های اقتصادی از دید نظام مالیاتی پنهان بماند.
فساد در نظام مالیاتی و اداری نیز، زمینه را برای فرار مالیاتی فراهم می‌کند. رشوه، تبانی و سو استفاده از قدرت، از جمله عوامل فسادزا در نظام مالیاتی هستند. از طرف دیگر عدم شفافیت در فعالیت‌های اقتصادی و مالی، امکان پنهان کردن درآمدها و دارایی‌ها را افزایش می‌دهد. این مسئله باعث می‌شود که شناسایی و پیگیری فرار مالیاتی دشوار شود. پیچیدگی قوانین و مقررات مالیاتی را نیز می‌توان به عنوان یکی از علل وقوع فرار مالیاتی مورد توجه و اشاره قرار داد چرا که امکان تفسیرهای مختلف و فرار از پرداخت مالیات را فراهم می‌کند. این پیچیدگی‌ها اغلب به دلیل عدم هماهنگی بین قوانین و مقررات مختلف و تغییرات مکرر در آن‌ها ایجاد می‌شوند.
فرار مالیاتی به روایت آمار
بر اساس آخرین آمارهای منتشرشده تا پایان سال ۱۴۰۳، میزان فرار مالیاتی در ایران به حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است، که این رقم معادل بیش از ۳۰٪ از کل درآمدهای مالیاتی کشور است.
درآمدهای نقدی بالا و عدم ثبت دقیق فروش، از عوامل اصلی فرار مالیاتی در برخی اصناف به‌شمار می‌روند. از تیر تا آبان سال گذشته، بیش از ۱۷ هزار گزارش مردمی دریافت شد که منجر به شناسایی ۶۶۴ مؤدی فاقد پرونده مالیاتی گردید. به همین دلیل دراین زمان طبق آمار سازمان امور مالیاتی، ۴۳۱ بازرسی مالیاتی براساس ماده ۱۸۱ قانون مالیات‌های مستقیم انجام شده است.
از دیگر موارد مهم شناسایی‌شده می‌توان به کشف شبکه فاکتورسازی ۱۵ شرکت ضایعات فلزی اشاره کرد که فقط در سه شرکت مستقر در سمنان، ۱.۵ هزار میلیارد تومان مالیات، عوارض و جریمه صادر شده است. همچنین در استان اصفهان نیز، یک طلافروشی در بازه سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱، ۱۶۰ میلیارد تومان درآمد را کتمان کرده بود که منجر به مطالبه ۴۱ میلیارد تومان مالیات و عوارض شد.
همچنین در سال ۱۴۰۲ سازمان امور مالیاتی موفق به کشف و وصول حدود ۱۴ هزار میلیارد تومان از فرارهای مالیاتی شد.
تا پایان دی ۱۴۰۳، بیش از ۲۲ هزار گزارش مردمی درباره فرار مالیاتی ثبت شده که نتیجه آن شناسایی بیش از هزار مؤدی فاقد پرونده بوده است. از دیگر موارد، می‌توان به شناسایی فرار مالیاتی به ارزش ۷۷۰ میلیارد ریال در یک کارخانه تولید مواد سیلیکونی در قزوین و نیز ده‌ها میلیارد ریال در واحدهای طلافروشی استان‌های قزوین و گلستان اشاره کرد.
همچنین در بررسی‌های انجام‌شده، ۱۷۶ هزار نفر با گردش مالی ۷۰۰ هزار میلیارد تومان شناسایی شدند که هیچ‌گونه پرونده مالیاتی نداشتند.
این آمارها نشان می‌دهد که برای مقابله مؤثر با فرار مالیاتی، نیاز به اصلاحات ساختاری، شفافیت بیشتر، مبارزه با فساد و ارتقاء فرهنگ مالیاتی وجود دارد؛ موضوعی که بدون اراده سیاسی و همکاری همه‌جانبه ذی‌نفعان محقق نخواهد شد.
ردگیری پر درآمدها؛ گام اول در مسیر عدالت مالیاتی
برای مقابله با فرار مالیاتی و بهبود نظام مالیاتی در ایران، لازم است مجموعه‌ای از راهکارها به صورت همزمان و هماهنگ اجرا شوند. اصلاح نظام مالیاتی، گسترش پایه‌های مالیاتی، کاهش معافیت‌های مالیاتی، حذف یا کاهش معافیت‌های غیرضروری و غیر هدفمند، بهبود فرآیندهای مالیاتی، استفاده از فناوری‌های نوین و پیاده‌سازی سیستم‌های مالیاتی هوشمند و استفاده از داده‌کاوی برای شناسایی فرار مالیاتی و استفاده از هوش مصنوعی می‌توانند به شناسایی الگوهای فرار مالیاتی و پیشگیری از آن کمک کند.
همچنین شناسایی مشاغل و اصنافی که بیشترین سهم را در فرار مالیاتی دارند، گامی مهم در راستای مبارزه با این پدیده و اصلاح نظام مالیاتی است. برخی از مشاغل و صنایع به دلیل گردش مالی بالا و سودآوری زیاد، در دسته صنایعی قرار می‌گیرند که موظف به پرداخت بیشترین مالیات هستند.
به همین دلیل از طریق روش‌های مختلفی همچون مخفی کردن درآمد و دارایی و فعالیت اقتصادی، ساختن کد اقتصادی جعلی، دستکاری در قیمت کالای خریداری شده، عقد قرارداد صوری، عدم ارائه‌ی اظهارنامه مالیاتی برای سه سال متوالی، عدم تنظیم ترازنامه سود و زیان، استفاده از کارت بازرگانی و یا بانکی افراد دیگر، دستگاه های پوز بی هویت، جلوگیری از دسترسی کارشناسان مالیاتی به اسناد مالی شرکت و ظاهرسازی برای استفاده از معافیت مالیاتی به فرار از پرداخت مالیات می‌پردازند.
کدام مشاغل بیشترین فرار مالیاتی را دارند؟
متأسفانه، دسترسی به آمار دقیق و رسمی درباره فرارهای مالیاتی سال گذشته امکان پذیر نیست اما با این حال، بر اساس اظهارات برخی از مسئولان و اخباری که در طول یک سال گذشته در رسانه‌ها منتشر شده است می‌توان تخمین زد که برخی از اصناف و گروه‌های شغلی بیشتر از سایرین در معرض فرار مالیاتی قرار دارند. اما ریشه این تمایل به فرار، صرفاً سودجویی نیست. عوامل عمیق‌تری در بستر اجتماعی، فرهنگی و ساختار نظام مالیاتی کشور شکل گرفته‌اند که این پدیده را بازتولید می‌کنند.
پزشکان و دندانپزشکان به دلیل وجود درآمدهای نقدی بالا و عدم استفاده گسترده از کارتخوان‌ها، همواره به عنوان یکی از اصناف با ریسک بالای فرار مالیاتی مطرح بوده‌اند. همچنین وکلا مشابه پزشکان نیز، به دلیل ماهیت شغلی خود و دریافت حق‌الوکاله‌های نقدی، امکان پنهان کردن بخشی از درآمدهای خود را دارند.
با توجه به رونق بازار مسکن و معاملات متعدد، مشاوران املاک نیز می‌توانند درآمدهای قابل توجهی کسب کنند که در صورت عدم نظارت دقیق، احتمال فرار مالیاتی وجود دارد. همچنین خرید و فروش طلا به صورت نقدی و عدم ثبت دقیق معاملات، می‌تواند زمینه را برای فرار مالیاتی فراهم کند.
فروشندگان خودرو هم به دلیل حجم بالای معاملات خودرو و وجود دلالان غیررسمی نیز با چالش‌هایی در زمینه پرداخت مالیات روبرو است. در رستوران‌ها و فست فودی‌ها هم درآمدهای نقدی بالا و عدم ثبت دقیق فروش، می‌تواند منجر به فرار مالیاتی در این صنف شود.
نگاه ریشه‌ای به علل فرار مالیاتی در مشاغل پردرآمد
نبود اعتماد متقابل بین دولت و مردم یکی دیگر از مسائلی است که منجر به این تخلف می‌شود. فرار مالیاتی در این گروه‌ها ریشه در نوعی بی‌اعتمادی به دولت دارد. بخشی از پزشکان و وکلا با این ذهنیت که «مالیات من صرف رفاه عمومی نمی‌شود» یا «فساد سیستماتیک اجازه هزینه‌کرد درست را نمی‌دهد»، فرار مالیاتی را نوعی دفاع از منافع شخصی می‌دانند. این نگاه، حاصل سال‌ها بی‌تدبیری در شفاف‌سازی نحوه هزینه‌کرد درآمدهای مالیاتی و ضعف در ایجاد حس مشارکت مدنی است.
همچنین زمانی که یک کارمند یا کارگر با درآمد ثابت پیش از دریافت حقوق، مالیاتش را پرداخت می‌کند ولی فردی با درآمد چند ده‌برابر، بدون هیچ نظارت موثری از زیر بار آن فرار می‌کند، احساس بی‌عدالتی مالیاتی در جامعه شکل می‌گیرد. این احساس بی‌عدالتی نه‌تنها انگیزه فرار مالیاتی در گروه‌های پردرآمد را تقویت می‌کند، بلکه موجب نوعی دلزدگی از مشارکت در هزینه‌های عمومی نیز می‌شود.
از طرفی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، پرداخت مالیات با نوعی «هویت شهروندی» و مشارکت در توسعه ملی گره خورده است. اما در ایران، هنوز فرهنگ مالیاتی نهادینه نشده. نه جایزه‌ای برای پرداخت‌کنندگان منظم وجود دارد، نه قدردانی یا تشویقی. در مقابل، فرار مالیاتی نه تنها تبعات اجتماعی خاصی ندارد، بلکه گاهی نوعی زرنگی تلقی می‌شود.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی فرار مالیاتی مشاغل پردرآمد
فرار مالیاتی، به‌ویژه از سوی مشاغل پردرآمد، نه‌تنها دولت را با بحران تأمین بودجه روبرو می‌سازد، بلکه آثار عمیقی بر ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور بر جای می‌گذارد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای آن، افزایش نابرابری اقتصادی است؛ چرا که در غیاب پرداخت عادلانه مالیات توسط ثروتمندان، بار مالیاتی بر دوش طبقات متوسط و پایین جامعه سنگین‌تر می‌شود. این وضعیت باعث تضعیف نقش توزیعی مالیات شده و فاصله طبقاتی را تعمیق می‌بخشد.
از سوی دیگر، کاهش درآمدهای دولت ناشی از فرار مالیاتی، توان اجرایی آن در ارائه خدمات عمومی نظیر آموزش، بهداشت، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و رفاه اجتماعی را محدود می‌سازد. در نتیجه، بخش‌هایی از جامعه که بیش از سایرین به حمایت‌های دولتی نیاز دارند، بیشترین آسیب را می‌بینند.
همچنین، گسترش پدیده‌ی فرار مالیاتی در میان صاحبان درآمدهای بالا، موجب فرسایش سرمایه اجتماعی می‌شود؛ زیرا شهروندان با مشاهده‌ی عدم برخورد با متخلفان و نبود عدالت مالیاتی، اعتماد خود را به دولت و نهادهای قانون‌گذار از دست می‌دهند. این بی‌اعتمادی، در بلندمدت به کاهش مشارکت مدنی، افزایش بدبینی و رواج هنجارشکنی دامن می‌زند.
علاوه‌بر این، فرار مالیاتی گسترده باعث برهم‌خوردن رقابت سالم در اقتصاد می‌شود؛ شرکت‌ها یا افرادی که مالیات می‌پردازند، در مقابل کسانی که با فرار مالیاتی هزینه‌های خود را کاهش می‌دهند، عملاً به حاشیه رانده می‌شوند و این بی‌عدالتی فضای اقتصادی را نیز آلوده می‌سازد.
بنابراین، فرار مالیاتی صرفاً یک تخلف مالی نیست، بلکه بحرانی است که مستقیماً به ساختار عدالت، انسجام اجتماعی و توسعه پایدار کشور ضربه می‌زند.
راه کارهای جلوگیری از فرار مالیاتی
از آنجایی که یکی از راه های اصلی درآمد دولت از طریق دریافت مالیات تامین می‌شود، سازمان امور مالیاتی برای جلوگیری از فرار مالیاتی راهکارهای سختگیرانه‌ای را اتخاذ می‌کند. البته باید عنوان کنیم که برخی از گروه‌های جامعه شرایط فرار مالیاتی را نخواهند داشت. مانند کارمندان بخش خصوصی و دولتی که مالیات بر حقوق آن‌ها قبل از واریز حقوق کسر می‌شود و یا در مورد ۹ درصد مالیات بر ارزش افزوده، که از تمامی مصرف کنندگان کالا و خدمات دریافت می‌شود و فراری وجود نخواهد داشت.
همانطور که اشاره شد، بیشتر دور زدن مالیات مختص قشر پردرآمد جامعه می‌باشد، مانند پزشکان، وکلا، صاحبان مسکن های خالی از سکنه، افراد با درآمد بالا و اشخاص حقوقی. باید خاطر نشان کنیم که پرداخت به موقع مالیات باعث توزیع عادلانه ثروت در بین افراد یک جامعه و عمران و آبادی کشور می شود بنابراین پرداخت مالیات توسط مودیان عزیز امری ضروری به نظر می‌رسد.
یکی از بهترین راه ها برای جلوگیری از فرار مالیاتی افزایش اعتماد و ایجاد فرهنگ سازی در جامعه می‌باشد، به این طریق دیدگاه مردم نسبت به پرداخت مالیات مثبت می‌شود. همچنین آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد که نزدیک به ۴۰درصد پرونده‌های بزرگ فرار مالیاتی از طریق گزارش‌های مردمی شناخته می‌شود، در حالی که مشارکت بازرسان رسمی تنها حدود ۱۹درصد تخلفات را می‌یابد.
در سال‌های اخیر، نظام مالیاتی کشور به سمت شفافیت بیشتر و جلوگیری از فرار مالیاتی حرکت کرده است. به همین دلیل، صنایفی که دارای گردش مالی بالایی هستند، بیشتر تحت نظارت مالیاتی قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، دولت با استفاده از ابزارهایی مانند نرم‌افزار حسابداری، نرم‌افزار حسابداری بازرگانی و نرم‌افزار واسط سامانه مودیان تلاش کرده است تا فرآیند ثبت، مدیریت و گزارش‌دهی مالیاتی را تسهیل کند.
یکی از نکات مهم در این زمینه، الزام به استفاده از سامانه‌های مالیاتی مانند سامانه مودیان برای ثبت و ارسال فاکتورهای الکترونیکی است. این موضوع به‌ویژه برای صنایفی که مشمول بیشترین میزان مالیات هستند، اهمیت بیشتری دارد.
نظر شما